Những thử thách khi chuyển thành ngữ, tục ngữ sang tiếng Anh

 nói đến một câu hoàn chỉnh và 
có ý nghĩa trọn vẹn rất gần với những gì ta vẫn gọi là “phương ngôn, phương 
châm, cách ngôn”, thì tương đương trong tiếng Anh là “proverb; common saying; 
saying; adage; maxim”. 
Các từ điển Việt-Anh thì cho ngữ nghĩa của “thành ngữ” và “tục ngữ” như sau: 
Thành ngữ: expression, phrase; idiom; dialect; dictum, common saying; by-word. 
[Nguyễn Văn Tạo, Tự-điển Phổ-thông Việt-Anh (Vietnamese-English Dictionary), 
NXB Tao Đàn, Saigon, in lần thứ nhất, 1975 – NXB Tân Văn, Tokyo, Nhật Bản, 
1986] 
Tục ngữ: proverb; common saying; adage; wise saw, old saw, dictum; by-word; 
maxim. Thí dụ: Lời nói đã trở thành tục ngữ, saying that has become a proverb, 
that has passed into a proverb Tục ngữ có câu, as the saying goes. 
[Nguyễn Văn Tạo, Tự-điển Phổ-thông Việt-Anh (Vietnamese-English Dictionary), 
NXB Tao Đàn, Saigon, in lần thứ nhất, 1975 – NXB Tân Văn, Tokyo, Nhật Bản, 
1986] 
Xem như vậy thì dịch “idiom” là “thành ngữ” và “proverb” là “tục ngữ” sang tiếng 
Việt sẽ coi như “an toàn trên xa lộ”. 
Sau một cái nhìn tổng quan về dịch thành ngữ, tục ngữ, thì đến mồng 1 Tháng 1 
năm 2011, tức là trước Xuân Canh Dần, không còn nhớ nguyên do nào, tôi lại mầy 
mò thử dịch sang tiếng Anh một câu, mà nay tôi hiểu là tục ngữ: “Một miếng khi 
đói bằng một gói khi no”, vì, theo định nghĩa, nó nói lên là “một nhận xét tâm lý 
một kinh nghiệm về nhận thức tự nhiên”. 
Cũng phải nói thêm là khi tra cứu từ điển tiếng Việt về thành ngữ và tục ngữ, tôi 
được biết nghĩa bóng của câu nói trên như sau: 
Ý nói: Khi người ta đói mà cứu người ta ngay thì dù ít cũng hơn là lúc người ta no 
mà cho nhiều. 
[Từ điển Thành ngữ và Tục ngữ Việt Nam, Nguyễn Lân, NXB Văn Hóa, Hà Nội, 
1989]. 
Giúp đỡ lúc đang thiếu thốn, đang cần thiết, dù nhỏ, vẫn có giá trị gấp bội lần, ví 
như khi người ta đói, cho ăn một miếng vẫn quí hơn cho cả gói khi người ta no đủ. 
Vd. Ngày ba tháng tám, bác giúp nhiều thế này thì tôi biết nói gì để cảm tạ, một 
miếng khi đói bằng một gói khi no, huống cho là cả tạ gạo. 
[Từ điển Thành ngữ Việt Nam, Nguyễn Như Ý, Nguyễn Văn Khang, Phan Xuân 
Thành, Viện Ngôn Ngữ học, NXB Văn Hóa, Hà Nội, 1993]. 
Việc làm đầu tiên là tôi thử dịch sát nghĩa, rồi chuyển gửi cho bạn bè gốc Việt, gốc 
Úc có kinh nghiệm về dịch Việt-Anh, và yêu cầu họ chọn lựa dùm thứ tự ưu tiên 
cho các đề nghị dưới đây (= rating the degree of acceptability of the following 
translated texts): 
(1) One piece of food while hungry equals a big box of food while full. 
(2) A morsel of food while hungry equals a hamper of it while full. 
(3) A morsel of food when hungry is equivalent to a hamper of food when full. 
(4) A morsel of food while hungry is worth a hamper of it while one’s stomach is 
full. 
(5) A morsel of food when hungry is worth a hamper of it when full. 
(6) A morsel when hungry is like a hamper when full. 
Anh Nguyễn Văn Sở, thầy dạy tiếng Anh ở Costa Mesa, California, sau khi tự nhận 
mình là không giỏi về phiên dịch, đã chọn câu (1) trong 2 câu anh đưa ra dưới đây: 
(1) A morsel of food when hungry is worth a whole box of it when full. 
(2) A morsel of food while hungry is worth a whole box of it while full. 
Câu (1) của anh phần nào tương đương với câu (5) do tôi đề nghị ở trên, khác 
chăng là thay vì dùng “a hamper of it”, thì anh dùng “a whole box of it”. Anh chọn 
chữ when (= khi) trong câu (1) thay vì chữ while (= trong khi) trong câu (2), vì 
theo anh when nhấn mạnh đến tính cách tức thời (= immediacy), của “cái đói”, còn 
khi dùng while thì “cái cảm giác đói” cũng dày vò đối tượng đấy, nhưng có thể là 
đã âm ỉ từ một ngày qua hay thậm chí đã từ vài ngày trước. 
Một người bạn gốc Việt khác, anh Chu Xuân Viên, ở Virginia, với kinh nghiệm 
dịch thuật cùng mình, cũng đã đóng góp ý kiến: 
Quan niệm dịch thuật của tôi vẫn là: Ngoài sự thông suốt cả hai ngôn ngữ 
(source/target), phải có sự trải nghiệm hay “background” văn hóa của cả hai quốc 
gia ấy vì mục đích dịch [trong trường hợp này] là để người Anh, Úc, Mỹ hiểu ta 
muốn nói gì. 
1. Đối với dân ta, "miếng khi đói bằng gói khi no" chỉ có thể là cơm hay xôi, không 
thể là gì khác. 
2. Đối với các bạn nói tiếng Anh bản ngữ thì lại khác. "Food" thì quá rộng rãi, có 
thể là bất cứ cái gì có thể ăn được (bread, pizza, cake, fruit, etc...) nên tôi nghĩ 
mình nên “narrow down” (= thu hẹp lại) "food" thành một món ăn thường ngày. 
3. ‘Hamper’ chỉ là một cái rổ, rá (= basket) hay thùng bằng mây đựng quần áo bẩn. 
Dùng đựng ‘food’ cũng khả dĩ nhưng khiên cưỡng. 
Vì tôi ở Mỹ nên nghe thấy họ hay dùng "piece of a pie" nên đề nghị dùng ý này: 
 "A piece when hungry is worth a whole pie when full." 
Sau đó ít lâu anh cho biết "Miếng khi đói bằng gói khi no" cũng có thể dịch là: 
"A slice of bread when hungry is worth a whole loaf when full." 
Vì, theo anh, “pie” (= bánh ‘pai’) cũng có thể thay bằng“bread” (= bánh mì) là 
món ăn chính của người Mĩ. 
Người bạn gốc Úc ròng, anh Dave Gilbert, chuyên viên dịch từ Việt sang Anh, cư 
ngụ ở vùng Gold Coast, thì ban đầu đề nghị: 
“A morsel when hungry is like a hamper when full.” 
Ít lâu sau có dịp nghĩ lại, anh cho rằng anh có thể dịch câu trên hay hơn, tự nhiên 
hơn như sau: 
“When hungry, a morsel is like a hamper.” 
Anh cho hay rằng chuyện “hamper” đầy hay không đầy không quan trọng, vì 
“hamper” là đã hàm ý là “gói”, là “hộp” có nhiều đồ ăn rồi, bằng không thì nó 
chẳng thể được gọi là “hamper”. Khi giảng giải ngữ nghĩa của chữ “full” của 
“hamper”, anh bạn Úc cho tôi cái cảm tưởng là anh vô tình, hay vô ý đã không 
phân biệt giữa “no” và “đầy” trong tiếng Việt. 
Anh còn cho biết lối nói tương tự của người Úc là: 
“When feeling starved, a chip is like a Sunday roast.” 
(= khi cảm thấy đói meo, thì một miếng khoai chiên nhỏ cũng giống như một bữa 
tiệc). 
“Sunday roast” được người Úc hiểu là bữa tiệc lớn (= feast), nhưng lại có người Úc 
khác nói rõ hơn, tình tiết hơn, thì bảo rằng đó là: “a baked dinner, specifically 
lamb, beef, or pork baked in the oven and baked with vegetables, such as pumpkin, 
potato, carrot, onion, or boiled vegetables). Không thấy nói gì đến “Sunday” (= 
Chủ Nhật), hay “roast” (= thịt quay, thịt nướng) cả. 
Liên quan tới dịch “Một miếng khi đói bằng một gói khi no”, một anh bạn Úc ròng 
khác, anh Mark Davidson, ở Sunshine Coast, tiểu bang Queensland, đã chọn câu 
(1) do tôi đề nghị: 
(1) One piece of food while hungry equals a big box of food while full. 
Anh cũng không ngần ngại cho biết câu nói tương tự, mang tính hài hước của Úc 
(= Aussie humour), mà anh thích, khi bị “cái đói” cào cấu là: 
“I am so hungry I could eat the crotch out of a low flying duck!” 
[Tôi đói quá đến độ có thể ăn cả (???) của một con vịt bay thấp là là]. 
Chữ ‘crotch” theo từ điển Macmillan English Dictionary là “the area between your 
legs where they join your body” (= khu vực ở giữa hai cẳng chân nơi nối với thân 
mình). Từ điển BBC English Dictionary thì bảo: “Your crotch is the part of your 
body between the tops of your legs” (= phần thân mình nằm phía trên hai cẳng 
chân). Vậy, ta có thể gọi là “phần bụng dưới” được không đây? 
Khi vào Google search, thì máy dịch Google sang tiếng Pháp như sau : 
«Je suis tellement faim que je pourrais manger à l'entrejambe d'un canard volant à 
basse altitude. » 
[l’entrejambe d’un canard = giữa hai cẳng chân của con vịt]. 
Thí dụ trên của anh Mark, tôi nghe hơi lạ, thậm chí chưa nghe bao giờ. Nhưng 
không phải chỉ có tôi chưa nghe, một chị bạn nhà giáo người Úc, tên là Lorraine, 
cũng chưa hề được nghe, mà chị chỉ nghe bạn bè nói câu: 
“I am so hungry I could eat the bum out of a rag doll!” 
Chữ “bum” thì ai học tiếng Anh rồi mà chả biết là “backside” [= cái mông (đít)], 
còn “rag doll” thì chị giải thích là “con búp-bê làm bằng vải”. Đói quá ăn cả 
“mông bằng vải của búp-bê”. 
Trong tiếng Anh, cùng một ý “đói quá” ở trên, ta thường nghe nói: “Im so hungry, 
I can eat a horse” (= tôi đói quá có thể ăn cả con ngựa được). 
“Một miếng khi đói bằng một gói khi no” được anh Đinh Quốc Dũng, một người 
bạn kĩ sư, cựu sinh viên học bổng Colombo Plan, trong “Nhóm ngũ nhân bang” 
(bạn nhậu) ở Sydney đề nghị: 
”A mouthful when hungry is as a whole meal when full.” 
Anh cho rằng những người đọc câu này bằng tiếng Anh sẽ được bùi tai hơn. 
Anh Võ Kim Tuấn, thông dịch viên toàn thời, tại Sydney, thì đã bình chọn câu số 
(6), của tôi và cho là câu hay nhất: 
(6) A morsel when hungry is like a hamper when full. 
Anh Tuấn còn đi xa hơn nữa khi dịch thoát ý, giải thích nghĩa bóng của câu tiếng 
Việt sang tiếng Anh là: 
“Help is only appreciated fully when needed, otherwise it means very little." 
Riêng có một người tôi mới biết mà chưa gặp, nghĩa là ”chỉ văn kì thanh, bất kiến 
kì hình”, với bút hiệu là Tu Dinh, ở Colorado đến giờ chót đã cho câu dịch: 
“One piece when hungry equals a lot when full.” 
Còn một anh bạn cũ, không phải chuyên viên dịch thuật, nguyên là Sĩ Quan Hải 
Quân VNCH, nay ở Houston, thì nêu nhận xét: 
“Ngoài ý nghĩa, tục ngữ này HAY NHẤT ở vần ĐÓI và GÓI mà theo tôi nghĩ dịch 
sang Anh ngữ không thể làm được . 
Để thỏa mãn “cái không thể làm được” nêu trên, anh Thiếu Khanh, một nhà giáo, 
nhà thơ, nhà dịch thuật hiện còn ở trong nước đã “một liều ba bẩy cũng liều”, tức 
khí mà gieo vần như sau: 
“A morsel when hungry is worth a large quantity when you’ve eaten fully.” 
Tiếp tay dịch cho có cả vần điệu (= rhyming) bằng “tiếng Anh của anh Khanh”, 
anh Nghiêm Ngọc Tâm, nhà thơ kiêm nhà giáo tiếng Anh, một người bạn từ thuở 
thiếu thời của tôi, đã không ngại ngần hạ bút với câu: 
 “A piece when hungry is worth a pack when plenty." 
Chuyện “Dịch thành ngữ, tục ngữ sang tiếng Mẹ nuôi”, theo tôi, quả vẫn còn là 
một thử thách, và cơ hội luận bàn vẫn còn dài dài, dầm dề chưa dứt nhưng thôi, 
xin được tạm ngưng tại đây. 
Thành thật cám ơn độc giả, thân hữu đã lắng nghe, cùng các bạn hiền đã có công 
đóng góp ý kiến cho “tình ta thêm cao vút”.