Chú giải thuật ngữ trong việc dịch các văn bản khoa học xã hội
song ngữ (bilingual). Thạo hai tiếng mẹ đẻ. (Xem “tiếng mẹ đẻ”)
dịch căn ke (calque). dịch theo nghĩa đen một từ hay một thành ngữ
được dùng để chuyển tải cùng một ý nghĩa. Cách dịch vay mượn như vậy
mới đầu nghe thường thấy lạ tai, nhưng trong quá trình sử dụng dần dần
được chấp nhận. Từ tiếng Anh false friend là một từ dịch căn ke từ từ
tiếng Pháp Faux ami (từ đồng âm khác nghĩa trong những ngôn ngữ khác
nhau); từ tiếng Anh kill time là một từ dịch căn ke lại từ tiếng Pháp tuer
le temps (giết thời gian); từ tiếng Pháp gratte-ciel là một từ dịch căn ke lại
từ từ tiếng Anh skycrape (nhà chọc trời). Thuật ngữ “sức khỏe cộng
đồng” trong tiếng việt là một từ dịch căn ke từ từ tiếng Anh “public
health.” Thuật ngữ calque (dịch căn ke lại) trong tiếng Anh cũng là một
từ được căn ke lại từ từ tiếng Pháp calque. Còn được gọi là dịch vay
mượn. (Xem “từ vay mượn”)
Bạn đang xem nội dung tài liệu Chú giải thuật ngữ trong việc dịch các văn bản khoa học xã hội, để tải tài liệu về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
* Các bản viết khoa học xã hội có đủ khác biệt để đảm bảo một cách tiếp cận đến dịch thuật khác với cách dùng cho các bản viết khoa học tự nhiên và các bản viết kỹ thuật một bên, và các bản viết văn học bên kia, không? Liệu các văn bản khoa học xã hội có đủ tính đặc trưng để đòi hỏi một cách tiếp cận riêng về dịch thuật, mà về mặt này hay mặt kia sẽ khác với cách đã được áp dụng với các văn bản khoa học tự nhiên và những văn bản chuyên môn, hay tác phẩm văn học, hay không? * Một cách lý tưởng, vì thế, người dịch phải là người không chỉ thuần túy có kỹ năng dịch như một kỹ năng chung mà quen với văn học của chuyên ngành nhỏ trong thời gian dài, và tốt hơn là một ai đó với mối quan tâm trực tiếp đến tài liệu đang bàn đến trong bản viết. Do đó, trường hợp lý tưởng là người dịch phải là người không chỉ thuần tuý có kỹ năng dịch như là một kỹ thuật chung, mà phải là người đã quen với tài liệu và ngôn ngữ chuyên môn của văn bản cần dịch qua một thời gian làm việc dài, và càng tốt hơn nếu đó là người quan tâm trực tiếp đến nội dung đang được bàn luận trong văn bản. * Ba mươi năm sau, nước Nhật mà trong đó những người đàn ông mơ về tự chủ cá nhân và tranh luận về ý nghĩa của tự do và hiện đại – với các lỗ hổng trong giày của họ và cái đói được xoa dịu bằng quả mướp từ những vườn bé tý đằng sau và mỳ làm từ lúa mỳ từ thiện của Mỹ – nước Nhật đó đã ra đi từ vĩnh viễn. Ba mươi năm sau, đã vĩnh viễn không còn cái nước Nhật nơi những người đàn ông mơ ước về tự chủ cá nhân và tranh luận về ý nghĩa của tự do và hiện đại trong khi chân đi giày thủng và chống cự với cơn đói bằng những quả mướp hái từ mảnh vườn sau nhà và mỳ viện trợ của Mỹ. Dịch máy Mặc dù trong những năm 1950, vào buổi bình minh của kỷ nguyên máy tính, những người đề xướng dịch máy (dM) đã dự đoán rằng máy tính sẽ nhanh chóng có khả năng tạo ra những sản phẩm dịch chỉ bằng cách đơn giản là bấm nút, nhưng đến những năm 1960 và 1970 họ bắt đầu nghi ngờ khả năng này. Tuy nhiên, có hai diễn biến quan trọng đã xảy ra trong hơn hai thập niên vừa qua: máy tính đã bắt đầu có khả năng giải quyết được công việc dịch thuật, và ngành dịch thuật đã hiểu đầy đủ hơn về việc máy tính có thể làm được gì và không làm được gì. Khi cần những sản phẩm dịch đạt chất lượng để xuất bản thì mỗi cách dịch – cách dịch dùng người dịch (dN) và dịch bằng máy (dM) – đều có vai trò riêng của nó. dM đã chứng tỏ nó có hiệu quả so với chi phí bỏ ra (rẻ) khi cần dịch khối lượng lớn và/hoặc dịch nhanh những tài liệu kỹ thuật (chán ngắt), những hướng dẫn xử dụng phần mềm (có nhiều từ lặp đi lặp lại), cũng như trong nhiều tình huống khác, khi chi phí của dM cộng với sự chuẩn bị và hiệu đính thiết yếu của con người hay chi phí cho việc sử dụng những công cụ dịch đã được máy tính hoá (máy tính để bàn, v.v. . . .) rẻ hơn đáng kể so với cách dN truyền thống thiếu hỗ trợ của máy vi tính. Trái lại, khi cần dịch những văn bản không có nhiều từ lặp lại và sử dụng ngôn ngữ rất tinh vi phức tạp (ví dụ văn học và luật), và thậm chí cả khi cần dịch những văn bản độc nhất với những chủ đề đặc biệt có tính chuyên môn cao, thì vẫn không có gì có thể thay thế được dN.6 Những diễn biễn này đã xảy trong thời gian rất ngắn. Các chính phủ, tổ chức phi chính phủ, giới truyền thông, và các học giả đang đối đầu với những hậu quả về ngôn ngữ của quá trình toàn cầu hoá, tốc độ và phạm vi của sự giao lưu toàn cầu đang bùng nổ. Nếu báo in của Gutenberg đã xoá bỏ cản trở của thời gian, thì Internet đã xoá bỏ khoảng cách không gian. Sự thiếu thốn những dịch vụ dịch thuật hữu hiệu đã trở thành rào cản cuối cùng đối với việc giao lưu tự do giữa các dân tộc khác nhau trên thế giới. Nguồn tài liệu tiềm năng nhiều đến mức không phải tác phẩm nào cũng có thể được chuyển đổi một cách hoàn hảo từ một ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác. dịch một cách hoàn hảo – cho đến gần đây vẫn được coi là tiêu chuẩn – chỉ nằm ở một đầu của một biểu đồ biểu diễn các khả năng dịch có thể xảy ra. dịch một cách hoàn hảo vẫn là chuẩn mực khi dịch các công ước quốc tế và hiệp định giữa các chính phủ, kết quả thăm dò ý kiến, khảo sát, đơn xin kinh phí, v.v. . . . – những văn bản mà cả khi được dịch ra một ngôn ngữ mới vẫn phải được xem là văn bản chính thức – và những tác phẩm học thuật. với những văn bản này, những giá trị (tiêu chí) thường được sử dụng để đánh giá bản dịch, như tính chính xác (khi tái tạo lại nội dung) và độ tin cậy (khi tái tạo lại hình thức) vẫn rất thích hợp. Ở đầu kia của biểu đồ này là các loại bản dịch rời rạc từng mảnh khác, mà mục đích của chúng chỉ là để có thông tin về một chủ đề hay thậm chí đơn giản là về một chủ thể nào đó, nghĩa là chỉ cần có được thông tin từ bản gốc trả lời những câu hỏi ai, làm gì, khi nào, và ở đâu. Ở đây, mối quan tâm chính là về nội dung. Khi những tổ chức chính phủ hoặc những người tìm kiếm thông tin trên mạng internet cần biết, một văn bản (hoặc một trang web) có phục vụ được nhu cầu của họ hay không, đấy chính là lúc dịch máy trở thành phương án tối ưu. dM cũng có thể phục vụ việc tìm kiếm và dịch những từ chính hoặc cung cấp một bản dịch thô của các bản tóm tắt bản gốc (đôi khi có thể gọi là “những ý chính”). Nói chung, chỗ đứng của dM là ở bước khởi đầu của quá trình dịch, là một phương tiện để tiến tới mục đích chứ bản thân nó không phải là sản phẩm cuối cùng. Dịch với sự trợ giúp của máy tính là một tiến bộ lớn trong thời gian gần đây trong qua trình phối hợp giữa dM và dN. Phần lớn những người dịch sử dụng các công cụ tham chiếu như từ điển và từ điển đồng nghĩa trên mạng. dịch với sự trợ giúp của máy tính còn tiến xa hơn, bằng cách kết hợp dùng phần mềm có những khả năng ví dụ như tự động ghi và lưu lại một số cấu trúc ngữ pháp hoặc cách sắp xếp từ nhất định (công cụ này đặc biệt hữu dụng để đảm bảo sự nhất quán khi dịch các thuật ngữ chuyên môn) trong cả ngôn ngữ gốc và ngôn ngữ dịch, và gợi ý cho người dịch khi họ gặp lại những từ hay cấu trúc ngữ pháp này trong văn bản. Xem thêm Scott Bass, “Machine vs. Human Translation” Dù nói vậy, nhưng sự cố gắng đòi hỏi từ phía những người dịch để chuyển các bản thảo dịch máy hay thậm chí bản dịch với sự hỗ trợ của máy vi tính thành những bản dịch có thể xuất bản được có thể cũng vẫn sẽ gian nan ngang với cách dịch theo phương pháp truyền thống. Kết quả là, trong thời gian tới, những văn bản tinh vi phức tạp về ngôn ngữ dành cho độc giả tinh tường vẫn sẽ tiếp tục đòi hỏi một quá trình dịch như đã được mô tả trong bản hướng dẫn này. Các nhà khoa học xã hội cần phải viết bằng ngôn ngữ của dân tộc mình Tiếng Anh ngày càng trở thành ngôn ngữ để tiến hành trao đổi học thuật quốc tế trong khoa học xã hội. Số lượng văn bản được dịch từ tiếng Anh lớn hơn rất nhiều số lượng văn bản được dịch sang tiếng Anh. Hơn nữa, các nhà khoa học xã hội của những cộng đồng không nói tiếng Anh ở khắp nơi trên thế giới đã và đang chuyển sang viết bằng tiếng Anh. Chúng tôi tin rằng thực tiễn này gây ra những vấn đề khó khăn cho khoa học xã hội, và chúng tôi kêu gọi các nhà khoa học xã hội không nên từ bỏ việc viết bằng ngôn ngữ của dân tộc mình. Các khái niệm trong khoa học xã hội và những thuật ngữ được dùng để chuyển tải chúng được định hình bởi những đặc tính của ngôn ngữ mà khái niệm này được hình thành lần đầu, và kết quả là chúng chịu ảnh hưởng của những trải nghiệm lịch sử và văn hoá của người sử dụng ngôn ngữ này. Trong tác phẩm Fragments of a Monograph on the Basques (Một số phần trong chuyên khảo về người Basque), Humboldt viết: “Tính đa dạng của các ngôn ngữ không thể bị quy giản về tính đa dạng của những tên gọi của một sự vật. Chúng là những góc độ nhìn nhận khác nhau về sự vật đó. . . . do vậy, sự phong phú của thế giới và của những gì chúng ta nhận thức trong thế giới đó tăng tỷ lệ thuận với tính đa dạng của ngôn ngữ, và chính sự đa dạng này lại mở rộng giới hạn sự tồn tại của loài người và đem lại cho chúng ta cách cảm nghĩ mới” (Gesammelte Schriften, vII: 602). Xu hướng tiếng Anh trở thành ngôn ngữ quốc tế (the lingua franca) trong khoa học xã hội (tiếng Anh đã trở thành ngôn ngữ quốc tế của khoa học tự nhiên rồi) làm hạn chế khả năng tạo ra “những góc độ nhìn nhận khác nhau” của những khoa học này mà Humboldt đề cập. Xu hướng thống trị của một ngôn ngữ duy nhất đã và đang gây ra những hậu quả có hại khôn lường. Một là, những người viết bằng ngoại ngữ, dù họ thông thạo đến đâu, cũng khó mà diễn đạt ý tưởng của mình trong sáng và tinh tế được như những người viết bằng tiếng mẹ đẻ. Hai là, sự thiếu vắng những tác phẩm nghiên cứu khoa học xã hội được phát triển tốt trong một ngôn ngữ nào đó sẽ làm giảm cơ sở để trao đổi thảo luận về những vấn đề chuyên môn trong cộng đồng ngôn ngữ đó. Thứ ba, những hình thức tư duy và lập luận của cộng đồng khoa học xã hội Anh – Mỹ đã trở thành tiêu chuẩn cứng nhắc (Procrustean bed) theo đó mọi hình thức tư duy và lập luận khác phải gò mình cho phù hợp. Điều này làm tăng sự đơn điệu và nghèo nàn của trao đổi học thuật trong khoa học xã hội. Từ những quan sát này, và từ bản hướng dẫn của chúng tôi, có thể nói rằng các bản dịch tinh tế các nghiên cứu được viết dựa trên những góc nhìn nhận khác nhau qua những ngôn ngữ và nền văn hoá khác nhau có thể giúp thúc đẩy một cuộc đối thoại sâu hơn giữa các nền văn hoá, và tiếp thêm sức sống cho khoa học xã hội. Do vậy, các học giả cần quan tâm nhiều hơn tới vai trò của dịch thuật trong những chuyên ngành của mình. Họ cần phải thực hiện những bước đi cụ thể nhằm khuyến khích đồng nghiệp lâu năm cũng như trẻ tuổi của mình dịch các tác phẩm quan trọng được viết bằng ngoại ngữ, và thông báo để cho các tổ chức cấp học bổng/kinh phí nghiên cứu cũng như hội đồng xét công nhận giáo sư biết về tính chất học thuật và tầm quan trọng của những công trình dịch đó . ----------------------------------------
File đính kèm:
chu_giai_thuat_ngu_2708.pdf
