Từ vựng và phương thức biến đổi

Từ vựng và phương thức biến đổi 
 Các từ ngữ mới thường xuất hiện để bù đắp những thiếu hụt, không thoả mãn, 
không phù hợp với nhu cầu định danh các sự vật, hiện tượng trong đời sống và 
trong thế giới của con người. Có hai con đường cơ bản làm xuất hiện một từ ngữ 
mới. 
1. Con đường đầu tiên và quan trọng hơn cả là dùng những yếu tố, những chất liệu 
và quy tắc sẵn có trong ngôn ngữ dân tộc "của mình" để cấu tạo từ mới. Ngoài các 
phương sách cấu tạo từ thường gặp như đã biết, còn có thể kể thêm như sau: 
1.a. Phương thức loại suy. Có thể hiểu đây là cách tạo từ bằng con đường noi theo 
cấu tạo của từ có trước. Ví dụ: 
Tiếng Việt vay mượn từ bidon và cresson của tiếng Pháp nhưng rồi đã tân trang 
cấu trúc của chúng theo mẫu của một dãy từ mà người Việt tưởng rằng chúng 
thuộc cùng một dãy cấu tạo như nhau: 
bidon — bình tông (cùng dãy sau bình tích, bình trà...) 
cresson — cải xoong (cùng dãy sau cải xanh, cải bẹ...) 
Tiếng Anh đã cấu tạo motoway (xa lộ) theo railway; và laundromat (hiệu giặt là tự 
động) theo automat. 
1.b. Hoà đúc hai từ có sẵn tạo thành từ mới. 
Ví dụ: 
Tiếng Anh: 
smog = smoke + fog 
brunch = breakfast + lunch 
motei = motor + hotel 
Tiếng Nga: 
рабкор = рабоуий + корреспондент 
зарплата = заработная + плата 
1.c. Rút ngắn một cụm từ, hoặc từ dài hơn, tạo thành một từ mới. 
Ví dụ: 
Tiếng Việt: 
khiếu tố ← khiếu nại + tố cáo 
giao liên ← giao thông + liên lạc 
Tiếng Anh: 
public house → pub (quán rượu, quán ăn) 
perambulator → pram (xe nôi) 
omnibus → bus (xe buýt) 
1.d. Hình thành từ mới do cách ghép các con chữ (âm) ở đầu hoặc cuối từ trong 
một nhóm từ với nhau. 
Ví dụ: 
Ở tiếng Anh, RADAR, AIDS, LASER... và một số tên gọi của các tổ chức như 
FAO, UNICEF, UNESCO... đều đã hình thành bằng con đường như vậy. 
1.e. Hình thành từ mới bằng cách chuyển đổi từ loại của từ có sẵn. 
Ví dụ: 
Tiếng Anh: 
garage → to garage (cho ô tô ra vào) 
do one's hair → hair-do (kiểu tóc; việc làm đầu) 
Trường hợp đầu: Chuyển danh từ sang động từ. Trường hợp hai: Chuyển động từ 
sang danh từ. 
2. Con đường thứ hai làm xuất hiện từ ngữ mới là vay mượn 
2.a. Trong ngôn ngữ nào cũng có hiện tượng vay mượn từ ngữ hoặc yếu tố cấu tạo 
từ từ một ngôn ngữ khác. 
+ Người ta có thể vay mượn các từ, ví dụ như: 
Trong tiếng Việt: mít tinh, bốc, ten nít... (nguồn gốc Anh); ga, xăng, sơ mi, xà 
phòng... (nguồn gốc Pháp); bôn sê vich, côm xô môn... (nguồn gốc Nga); câu lạc 
bộ, ngân phiếu, mậu dịch... (nguồn gốc Hán); shi, lượn, bản... (gốc Tày Nùng). 
Trong tiếng Anh: telephone, thermodynamic... (gốc Hi Lạp cổ); cliche, boutique... 
(nguồn gốc Pháp). 
+ Cũng có khi người ta vay mượn yếu tố cấu tạo từ hoặc lấy từ của một ngôn ngữ 
khác làm yếu tố cấu tạo từ trong ngôn ngữ của mình. Chẳng hạn: các phụ tố -able, 
-ible, -ent của tiếng Latin; các phụ tố -ism, -ist, -ite của tiếng Hi Lạp; các phụ tố -
age, -ance, -ate của tiếng Pháp... đã được vay mượn vào trong tiếng Anh. Trong 
khi đó, tiếng Việt mượn các yếu tố: -hoá, -sinh, -viên... (nguồn gốc Hán) hoặc 
mượn hẳn một từ trong ngôn ngữ khác, đem kết hợp với một yếu tố có sẵn của 
mình để tạo ra từ mới. 
canh + gác (garde – gốc Pháp) → canh gác 
khăn + piêu (gốc Thái) → khăn piêu 
làng + bản (gốc Tày Nùng) → làng bản 
+ Căn ke lại từ ngữ của ngôn ngữ khác cũng là một hiện tượng vay mượn ngoài 
ngôn ngữ. Kết quả của hiện tượng này là người ta có một từ mới, được tạo nên 
bằng cách trực dịch từng yếu tố cấu tạo trong từ của ngôn ngữ khác. Ví dụ: Tiếng 
Việt có các từ vườn trẻ, nhà văn hoá... là căn ke từ các tên gọi детский сад, дом 
кулвтуры... trong tiếng Nga. Tiếng Tày Nùng có từ đin nựa là căn ke từ đất 
thịt trong tiếng Việt. Người Pháp vay mượn từ skyscrapter của tiếng Anh và đã 
"đồ" lại thành gratte-ceil. 
2.b. Đối với các từ ngữ vay mượn, mỗi ngôn ngữ đều có cách xử lí khác nhau bên 
cạnh những đường nét chung. Người Việt khi vay mượn từ ngữ và đưa vào sử 
dụng trong ngôn ngữ của mình, thường có những điều chỉnh như sau: 
+ Cải tổ cấu trúc ngữ âm của từ cho phù hợp với ngữ âm tiếng Việt và đồng thời có 
thể rút ngắn từ lại. Nói chung, từ nào có dị biệt với ngữ âm tiếng Việt cũng được 
cải tạo ít nhiều. Ví dụ: beton – bê tông; garde – gác; boulon – bu lông, bù loong; 
essence – xăng; enveloppe – lốp... meeting – mít tinh; cowboy – cao bồi; tennis – 
ten nít... thục địa – thục (củ thục); tiểu tiện – tiểu (đi tiểu);tri huyện – huyện (ông 
huyện)... 
+ Cải tổ nghĩa của từ. Vay mượn từ nhưng lại cấp cho nó một nghĩa khác với nghĩa 
vốn có của nó. Ví dụ: tử tế là từ gốc Hán vốn có nghĩa là cặn kẽ, chu đáo, nhưng 
vào tiếng Việt, nó được cấp cho nghĩa tốt bụng. Tương tự như vậy, các nghĩa: lên 
mặt, hợm hĩnh, tỏ thái độ kiêu ngạo đã được cấp cho hai từ hãnh diện, sĩ diện mà 
từng yếu tố một vốn có những ý nghĩa hoàn toàn khác: hãnh = may mắn; sĩ = học 
trò; kẻ có có học thức... 
+ Vay mượn từ ngữ, nhưng không sử dụng tất cả các nghĩa của chúng mà chỉ dùng 
một số trong các nghĩa đó. Các từ: nhất, hạ, hủ hoá... của tiếng Việt vay mượn từ 
tiếng Hán là những ví dụ chứng minh cho trường hợp này.