Hướng dẫn dịch văn bản khoa học xã hội

y cho một nền văn hoá khác. Một thuật ngữ 
như “dân chủ” (democracy), một từ có vẻ như sẵn có từ tương đương 
trong các ngôn ngữ khác nhau, có thể lại đòi hỏi có chú thích, hoặc thậm 
chí cần sự giới thiệu của dịch giả nếu nó ảnh hưởng đến cách độc giả hiểu 
một khái niệm trong suốt quá trình đọc tác phẩm hay bài báo. 
Khái niệm cùng tên khác nghĩa cũng có thể phát triển theo thời gian, bởi 
vì nội dung ngữ nghĩa có thể thay đổi trong khi hình thức – tức là bản 
thân tên thuật ngữ – lại không thay đổi. Đây chính là trường hợp đang 
hiện hành ở các nước cộng sản trước đây (cũng như những nước vẫn duy 
trì chế độ xã hội chủ nghĩa). do vậy, thuật ngữ tiếng Trung nongmin, 
trước đây thường được dịch sang tiếng Anh là “peasant(s)” (nghĩa là 
người làm ruộng) trong những văn bản cộng sản, ngày nay có thể được 
dịch là “farmer(s)” (nghĩa là người làm cả nghề trồng trọt và chăn nuôi, 
và có quyền thuê hay sở hữu đất) để phản ánh hoàn cảnh kinh tế mới. Đôi 
khi vấn đề còn phức tạp hơn. Khái niệm tiếng Trung “fengjian” trong các 
văn bản cộng sản, trước đây thường được dịch sang tiếng Anh là 
feudalism, nghĩa là chủ nghĩa phong kiến, sẽ có nghĩa gì trong các văn 
bản được soạn thảo hiện nay? Nó có giữ lại nghĩa của nó theo cách hiểu 
Marxist không? Khi nào thì một nhà khoa học xã hội Nga dùng từ 
ob”ektivno (nghĩa là “một cách khách quan”) theo nghĩa Marxist, và khi 
nào thì theo nghĩa thông dụng? Điều nguy hiểm ở đây là dịch giả có thể 
phiến diện và đưa ra một bình luận chứ không phải một định nghĩa. 
Những thay đổi về nội dung ngữ nghĩa của khái niệm cũng ra đời mà 
không cần có những thay đổi lớn trên thế giới. Một nhà triết học có ảnh 
hưởng có thể làm cho những thay đổi này ra đời. ví dụ, Hegel đã áp đặt 
một nghĩa triết học cho khái niệm Aufhebung, một từ ra đời từ động từ 
aufheben có nghĩa đen là “nâng lên” và nghĩa bóng là “hủy bỏ.” Để 
chuyển tải nghĩa của Hegel, một số dịch giả đã dùng thuật ngữ 
“sublation” (phủ nhận), một số người khác dùng thuật ngữ “supersession” 
(sự thay thế) hay “overcoming” (vượt qua); nhưng một số khác giữ lại 
thuật ngữ tiếng Đức. Trong bất cứ trường hợp nào, những thuật ngữ như 
vậy yêu cầu dịch giả cần phải có chú thích, hoặc nếu có nhiều thuật ngữ 
như vậy thì cần có một lời giới thiệu dễ hiểu. dịch giả nên đặc biệt chú ý 
đến những thuật ngữ như Aufhebung bởi vì chúng có thể trở thành những 
thuật ngữ chính trong ngành. 
 Dài dòng. Trong phần lớn các ngôn ngữ, khoa học xã hội thường có xu 
hướng dài dòng. Một cách giải quyết vấn đề này là bỏ đi những từ có 
chức năng ngữ pháp: 
• để nhằm tạo thuận lợi cho việc thi hành (in order to facilitate 
implementation) > tạo thuận lợi cho việc thi hành (to facilitate 
implementation) 
• Những cải cách mà gần đây được bắt đầu (the reforms which have been 
recently introduced) > những cải cách được bắt đầu gần đây (the recently 
introduced reforms) 
Nếu văn bản đặc biệt lặp lại và không rõ ràng, người dịch nên chỉ ra vấn 
đề này cho cán bộ biên tập trước khi bắt tay vào dịch và hỏi cán bộ biên 
tập muốn bản dịch phản ánh đúng lỗi của bản gốc hay hạn chế nhược 
điểm này. (Xem thêm “Trao đổi giữa cán bộ biên tập và dịch giả.”) 
Những cạm bẫy trong việc dịch văn bản khoa học xã hội (tt) 
Thuật ngữ không nhất quán. Nhìn chung, nếu một thuật ngữ xuất hiện 
nhiều, thì lần nào cũng phải được dịch sang cùng một từ, nhưng người 
dịch cần phải xác định xem trên thực tế nghĩa của nó ở những chỗ khác 
nhau có giống nhau không. Nếu không, người dịch có thể chọn những từ 
khác nhưng quyết định này phải là quyết định có ý thức. Để đảm bảo tính 
nhất quán, cán bộ biên tập có thể đề nghị người dịch lập ra một bản chú 
giải những thuật ngữ riêng trong quá trình dịch. 
Ngôn ngữ gắn với một giai đoạn cụ thể. Để tránh sự lạc hậu về ngôn 
ngữ và văn hoá, người dịch phải dựa vào hiểu biết của mình về những 
khác biệt trong tư tưởng và cách sử dụng từ giữa thời điểm ra đời của bản 
gốc và thời điểm dịch tác phẩm. ví dụ, người dịch nên tránh áp đặt ngược 
dòng thời gian một ngôn ngữ chính trị đúng đắn (đúng đường lối) của 
thời điểm dịch cho một tác phẩm đã ra đời trong qua khứ. 
Giải quyết những khó khăn về thuật ngữ chuyên môn* Khi đưa ra 
những khái niệm mới, những nhà khoa học xã hội thường diễn đạt chúng 
bằng những từ hoặc cụm từ được tạo ra cho chính mục đích đó. (Từ 
capital culturel của Bourdieu và protestantische Ethik của Weber là 
những ví dụ điển hình.) Nếu được chấp nhận rộng rãi, những từ này sẽ trở 
thành thuật ngữ chuyên môn. Những khái niệm và thuật ngữ chuyển tải 
các khái niệm đó thường mang đặc thù về văn hoá cao. Tính đặc thù này 
có thể phụ thuộc cả vào giai đoạn thuật ngữ ra đời cũng như phụ thuộc 
vào đặc điểm của tộc người hay quốc gia. Hơn nữa, những thuật ngữ này 
dễ trở thành những khái niệm có cùng tên nhưng khác nghĩa.* Điều này 
có nghĩa là, thậm chí trong cùng một truyền thống chúng vẫn có thể có 
nghĩa khác nhau đối với những tác giả khác nhau. Sự thay đổi thường 
xuyên này của các khái niệm là một thách thức lớn. 
Sự xuất hiện phổ biến của các thuật ngữ chuyên môn là một trong những 
đặc điểm trước nhất của ngôn thuyết khoa học xã hội, nên người dịch 
phải đặc biệt chú ý không chỉ đến việc dịch, mà còn phải làm cho độc giả 
biết về sự tồn tại của những thuật ngữ này. Mặc dù không có giải pháp 
thần kỳ có thể giải quyết được mọi trường hợp, hiện nay có hai phương 
pháp đã được thử thách qua thời gian để giải quyết vấn đề này: 1) chấp 
nhận thuật ngữ như là từ vay mượn.* Điều này có nghĩa là lấy toàn bộ từ 
(ví dụ, sử dụng từ tiếng Nga cho những thuật ngữ của Liên bang Xô viết, 
ví dụ dùng từ politburo trong tiếng Anh lấy từ từ tiếng Nga politbiuro, 
viết tắt của từ politicheskoe biuro, nghĩa là bộ chính trị) và dùng từ gulag 
trong tiếng Anh (lấy từ từ tiếng Nga gulag, là từ viết tắt của 
gosudarstvennoe upravlenie lagerei, nghĩa là “cơ quan nhà nước quản lý 
các trại giam”); và 2) đưa ra một thuật ngữ đồng thời dùng dịch vay 
mượn* như trong tiếng Anh political instructor cho từ tiếng Nga politruk 
(nghĩa là chính trị viên). Cả hai cách tiếp cận đều tạo ra những từ và cách 
diễn đạt mà khi mới nghe sẽ thấy lạ tai, bởi vì trong trường hợp thứ nhất 
thì thuật ngữ xuất hiện bằng từ nước ngoài, trong trường hợp thứ hai thì 
vì những thuật ngữ này ép ngôn ngữ của bản dịch vào khuôn mẫu của 
ngôn ngữ bản gốc. Nhưng các ngôn ngữ từ xưa đến nay đã và đang chấp 
nhận và thuần hóa những từ vay mượn và những cách dịch vay mượn. 
Tiếng Anh đã được làm giàu thêm bởi những từ vay mượn từ tiếng Pháp 
sau cuộc xâm chiếm của người Norman và cho đến ngày nay nó vẫn tiếp 
tục nhập nội các từ của những ngôn ngữ khác. Nhân tiện lấy ví dụ về cách 
dịch vay mượn, liệu có bao nhiêu người nói tiếng Anh biết được rằng 
cụm từ kill time (giết thời gian) là một sự dịch vay mượn từ cụm từ tiếng 
Pháp tuer le temps chứ? 
Dù trong trường hợp nào, người dịch vẫn cần dùng chú thích khi họ đưa 
vào bản dịch một thuật ngữ mà họ mới tạo ra, hay khi họ muốn thay thế 
một thuật ngữ đã được chấp nhận bằng một thuật ngữ của chính họ. Họ 
không cần phải chú thích những từ đã có trong từ điển đơn ngữ cỡ trung 
của ngôn ngữ bản dịch (ví dụ, The Concise Oxford Dictionary và 
Webster’s College Dictionary). do đó, cả hai thuật ngữ politburo và gulag 
đều không cần chú thích, nhưng từ political instructor lại đòi hỏi chú 
thích. Có thể chú thích như sau: “Chúng tôi dùng thuật ngữ political 
instructor (chính trị viên) để dịch thuật ngữ politruk, một từ có nguồn gốc 
từ thuật ngữ politicheskii rukovoditel’. Từ này dùng để chỉ một cán bộ 
Đảng được giao nhiệm vụ hướng dẫn đường lối và hệ tư tưởng cho những 
người lính rong quân đội Xô viết.” Chú thích cho từ tiếng Pháp grandes 
écoles (phần lớn các dịch giả giữ nguyên từ tiếng Pháp này trong bản 
dịch, nghĩa là họ “dịch” từ này như một từ mượn chứ không dịch thành 
‘the great school’ (trường lớn), mặc dù từ écoles – trường – được nhắc 
đến trong tên của tất cả các trường học) có thể như sau: “Grandes Écoles 
là những học viện hàng đầu của đào tạo đại học ở Pháp, bao gồm những 
trường như École Normale Supérieure, École Polytechnique, École 
Navale, v.v. . . .” Chú thích nên ngắn gọn và đi thẳng vào vấn đề. Những 
bình luận có tính chất giải thích và dài sẽ tìm thấy chỗ đứng thích hợp ở 
phần giới thiệu của dịch giả. 
Chú thích cũng có thể được dùng để xác định và giải thích các trường hợp 
chơi chữ, cách ngôn, những tham chiếu về văn học hay văn hoá nói 
chung, v.v. . . . Tuy nhiên, những chú thích chỉ nên giải thích những gì rõ 
ràng đối với bạn đọc của văn bản gốc nhưng lại không rõ ràng đối với bạn 
đọc của văn bản dịch. Hơn nữa, chú thích không phải là cách duy nhất 
làm sáng tỏ một thuật ngữ. ví dụ, người dịch có thể thêm vào một hai từ 
kín đáo mang tính giải thích. Nếu có thể tin rằng độc giả của văn bản 
được dịch từ một bản tiếng Pháp hiểu từ grandes écoles là những trường 
đào tạo đại học lớn tại Pháp nhưng không hiểu rằng những trường này có 
uy tín (prestige) hơn hẳn những trường khác, thì người dịch có thể kín 
đáo thêm một từ để giải thích vào thành prestigious grandes écoles. 
Đôi khi, có thể rút ngắn hoặc bỏ chú thích bằng cách chèn thuật ngữ trong 
văn bản gốc vào trong ngoặc đơn sau thuật ngữ được dịch ra trong văn 
bản dịch. Hãy quay lại cách dùng từ tương đương tiếng Anh political 
instructor và từ tiếng Nga politruk. Nếu ngữ cảnh của thuật ngữ gắn nó 
với lực lượng quân đội đã đủ rõ ràng, thì người dịch có thể cho từ nguyên 
gốc vào ngoặc đơn ngay sau từ được dịch – political instructor (politruk – 
chính trị viên), qua đó vừa chỉ ra rằng đây là một thuật ngữ, đồng thời 
phát tín hiệu về nguồn gốc phát sinh của thuật ngữ này cho những độc giả 
thông thạo với thuật ngữ ở dạng ban đầu. Tuy nhiên, phương pháp này 
không được khuyến khích dùng thường xuyên bởi vì nó có thể trở thành 
một cái nạng. Nó cũng có thể làm giảm tin tưởng vào khả năng của người 
dịch.